LEKsykon - Dawki leków recepturowych

10:29 25 KWI 2014

Dawki leków recepturowych

Dawki leków recepturowych

Przy wypisywaniu recept na preparaty występujące w formie magistralnej należy zwrócić szczególną uwagę na dawki surowców farmaceutycznych, które mają być użyte do wykonania odpowiedniej postaci leku recepturowego. Farmakopea Polska dla tej klasy substancji zazwyczaj podaje dawki zwykle stosowane (zalecane) oraz dawki maksymalne, których lekarz zasadniczo nie powinien przekraczać (dla leków podawanych zewnętrznie wyznacznikiem ta-kim zazwyczaj jest zakres stężeń przy jakich może być stosowana substancja czynna). Warto zwrócić uwagę, że dla każdej z nich można dodatkowo wyszczególnić dawki jednorazowe (pro dosi) i dobowe (pro die) —obliczone poprzez przemnożenie dawki jednorazowej przez częstotliwość podawania leku w ciągu doby. Farmakopea Polska wartości te często dodatkowo różnicuje na podstawie określonych dróg podania (np. doustnej, podskórnej, do-mięśniowej, dożylnej, doodbytniczej), gdyż jak wykazano, mogą one istotnie wpływać na dostępność biologiczną i inne parametry farmakokinetyczne preparatu.

Dawki przeciętne
Dawki zwykle stosowane definiowane są jako dawki przeciętne (farmakopea podaje je w gramach, miligramach i miliekwiwalentach), wywołujące u pacjenta zamierzone działanie farmakologiczne, zapobiegawcze (prewencyjne) lub diagnostyczne. Posiadają one charakter wyłącznie orientacyjny - obliczane są standardowo dla mężczyzny w wieku 20 —40 lat o masie ciała ok. 70 kg. Osoba wystawiająca receptę, przepisując określony specyfik, każdorazowo ustala dawkę leku biorąc pod uwagę wiek, płeć, masę ciała, ogólny stan zdrowia oraz ewentualne schorzenia współistniejące i dotychczas stosowane preparaty mogące wpływać na farmakokinetykę leku (np. metabolizm wątrobowy, zaburzenia krążenia, wydalanie nerkowe czy wchłanianie z przewodu pokarmowego).

Dawka maksymalna a oznaczenie na recepcie

W szczególnie uzasadnionych przypadkach lekarz, świadomie przekraczając dawkę maksymalną przepisanej substancji czynnej, powinien dokonać na recepcie właściwej adnotacji, np. przez umieszczenie obok ilości prze-pisanej leku wykrzyknika, pieczątki (zawierającej nr Prawa Wykonywania Zawodu), podpisu i zapisanie całej wartości słownie (zaleca się również, aby w tych przypadkach nie stosować oznaczeń skrótowych przy zapisywaniu jednostek wagowych). Należy zaznaczyć, że zasady te obowiązują nie tylko dla leków recepturowych, ale również dla preparatów gotowych. Pamiętajmy jednak, że jeżeli z treści recepty jasno wynika, że lekarz przekroczył dawkę (lub stężenie) maksymalną (dotyczy to zarówno podania jednorazowego, jaki i dawki dobowej), a na dokumencie nie widnieje żadne oznaczenie, farmaceuta zanim wykona lek recepturowy, powinien niezwłocznie skonsultować się z au-torem recepty. W przypadku braku uzasadnienia i możliwości wyjaśnienia celowości przepisania leku w takiej a nie innej dawce, osoba sporządzająca lek obniża ją do wartości zwykle stosowanej, uwzględniając przy tym oczywiście, drogę i częstotliwość podawania.

Dawka leku a miary domowe

Niektóre postacie farmaceutyczne leku (np. krople, roztwory, proszki) pacjent może dozować samodzielnie posługując się tzw. miarami domowymi (np. łyżka stołowa, łyżeczka do herbaty, szklanka, na koniec noża). Konieczna jest wówczas pełna znajomość przybliżonej masy poszczególnych składników leku recepturowego uwzględniająca stosowanie tego typu miar (tab.1).

Miara	Woda	Nalewki	Syropy	Proszki	Zioła
Łyżka stołowa	15	12	20	7,5	4-8
Łyżka deserowa	10	9	13	-	-
Łyżeczka do herbaty	5	4	6	3,5	1,5
Kieliszek do wina	50	-	-	-	-
Filiżanka	100-150	-	-	-	-
Szklanka	250	-	-	-	-
Na koniec noża	-	-	-	-	-

Tab. 1 Miary domowe leków recepturowych (na podst. L. Krówczyński, Ćwiczenia z receptury).

Przykład obliczania jednorazowej dawki leku w mieszance:

Codeini phosphatis 0,4

Coffeini et Natrii benzoatis 2,0

Natrii beznoatis 3,0

Ipecacuanhae trae 5,0

Althaeae sir. 50,0

Aquae ad 200,0

M. f. mixt.

DS: 3 x dziennie 1 łyżkę stołową

Powyższy przykład ilustruje zapis mieszanki recepturowej, zawierającej w swo-im składzie syrop prawoślazowy w ilości mniejszej niż 50 proc. Z tego względu nale-ży przyjąć, że masa łyżki stołowej będzie wynosiła ok. 15 g. Dawki jednorazowe po-szczególnych interesujących nas składników leku będą więc przedstawiały się następująco:

fosforan kodeiny - 0,03 g (obliczone z poniższej proporcji)
0,4 g —200 g
x —15 g
x = 0,03
kofeino-benzoesan sodu - 0,16 g
nalewka z wymiotnicy - 0,4 g

Zgodnie z zaleceniami na recepcie, lek powinien być stosowany 3x dziennie. Należy więc pamiętać, aby obliczone dawki jednorazowe przemnożyć przez często-tliwość podawania w ciągu doby, a następnie porównać z dawkami dobowymi podanymi w Farmakopei VIII (tab. 2).

Substancja	Dawka jednorazowa	Dawka dobowa	Dawka z recepty
Codeini phosphatis	0,12	0,3	0,09
Coffeini et Natrii benzoatis	0,6	3,0	0,48
Ipecacuanhae trae	1,0	4,0	1,2

Analogicznych obliczeń, a następnie wnikliwego porównania z danymi zawar-tymi w Farmakopei dokonujemy także dla innych mieszanek (uwaga: zapis uwzględnia oznaczenie aa):

Rp.
Trae Adonidis Vernalis
Trae Convallariae            aa       9,0
Trae Crataegi                            12,0
Passispasmini                           90,0
Aquae destillatae             ad       150,0
M. f. mixt.
DS: 3 razy dziennie 1 łyżeczka.
Przed użyciem wstrząsnąć.

Dawki jednorazowe składników z powyższego przykładu przedstawiają się następująco:

nalewka z miłka wiosennego - 0,3 g
nalewka konwaliowa - 0,3 g
nalewka z głogu - 0,4 g
passispasmina - 3,0 g

Przykład obliczania jednorazowej dawki leku dla kropli:

Rp.
Codeini phosporici 0,4
Aquae destillatae ad 300,0
M. f. sol. (pro uso interno)
DS: 1 łyżka stołowa 2 razy dziennie

Dawka jednorazowa fosforanu kodeiny: 0,02

Ilość: 20 dawek jednorazowych podawanych łyżeczką (5 g)

Dawkę jednorazową fosforanu kodeiny należy przemnożyć przez liczbę dawek leku przewidzianą na czas trwania leczenia (0,02 x 20 = 0,4). Z uwagi na fakt, iż w powyższym przykładzie preparat powinien być podawany łyżką stołową (15 g), należy dokonać osobnego obliczenia (15 x 20). Otrzymujemy 300 g (ale nie samej wody, lecz roztworu wodnego, stąd na recepcie umieszczamy adnotację ad).