Maść, zaliczana do postaci leków wykazujących działanie miejscowe, jest formą preparatu półstałego, zawierającego do 20 proc. składników stałych, zawieszonych bądź rozpuszczonych w odpowiednim podłożu o konsystencji mazistej. Najczęściej stosuje się je na skórę, błony śluzowe, znacznie rzadziej na rany, a ich głównym zadaniem jest przede wszystkim jest równomierne przeniesienia jednej lub kilku substancji leczniczych na powierzchnię ciała (tzw. maści lecznicze), izolowanie skóry od wpływu czynników zewnętrznych (tzw. maści ochronne) bądź spełnianie obu tych zadań jednocześnie.

W maściach najczęściej stosuje się środki wykazujące działanie przeciwzapalne, ściągające, miejscowo znieczulające, keratoplastyczne i odkażające. W niektórych przypadkach, ta postać farmaceutyczna wykorzytywana jest dodatkowo do wyrobu leków o aktywnośc hormonalnej. Działałanie maści, po nałożeniu na skórę uwarunkowane jest jednak nie tylko właściwościami składników aktywnych (pamiętajmy, że niektóre z nich jak np. triazotan glicerolu mogą swobodnie wnikać do krążenia ogólnego i starzać ryzyko interakcji z preparatami podawanymi doustnie). Ogromną rolę odgrywa również zastosowane podłoże.

Klasyfikacja maści

W zależności od miejsca działania farmakologicznego, maści ochronne i lecznicze można podzielić na maści:

• epidermalne: działające wyłącznie na powierzchnię skóry. Mogą to być maści osłaniające (np. Paraffiunum unguentum) lub preparaty wykazujące działanie dezynfekujące (np. Sulfathiazolum Unguentum, Nitrofurazolum Ungunetum, Dermatolum Unguentum)
• endodermalne, gdzie substancja aktywna, poprzez naskórek działa dodatkowo na głębsze warstwy skóry (np. Allantoinum Unguentum, Hydrocortisonum Unguentum, Camphoratum Unguentum)
• diadermalne, gdzie substancja aktywna wchłania się przez skórę i działa ogólnoustrojowo (np. Nitrocard Unguentum, Stilbestrolum Unguentum)

Cechy idealnego podłoża maściowego

O tym, że wybór i zastosowanie właściwego podłoża maściowego jest kluczowe dla stopnia wchłaniania i skuteczności terapeutycznej tej formy leku recepturowego, nie trzeba nikogo specjalnie przekonywać. Wiele podręczników oraz publikacji przeznaczonych dla lekarzy i farmaceutów często wyszczególnia czynniki wpływające na odpowiednią konsystencję i zawieszenie substancji aktywnej w podłożu, dlatego też w poniższym opracowaniu postarano się zestawić najistotniejsze z nich, wskazując jednocześnie przyczyny takiego, a nie innego wyboru. Idealne podłoże maściowe powinno zatem spełniać następujące warunki:

• odpowiednią konsystencję gwarantującą rozmiękczenie się w temperaturze ludzkiego ciała. Innym słowy, maść przechowywana w warunkach domowych powinna przybierać formę mazistego żelu, a dopiero w temperaturze ok. 37 stopni przechodzić w półpłynny zol
• łatwo mieszać się ze środkami działającymi leczniczo (praktyka apteczna pokazuje, że dość często jest warunek trudny do zrealizowania);
• utrzymywać substancję czynną w stałym rozproszeniu;
• nie reagować z lekiem, innymi substancjami pomocniczymi i czynnikami zewnętrznymi;
• nie powodować uczuleń ani podrażnień skóry lub błon śluzowych, nawet jeśli mają one charakter krótkotrwały;
• nie ulegać szybkiemu rozkładowi;

Krótki przegląd podłoży maściowych

Najczęściej stosowanymi podłożami do wyroby tej formy farmaceutycznej sa wyższe frakcji destylowanej ropy naftowej, określane mianem podłoży węglowodowroych. Składniki te nie rozpuszczają w sobie wody, hamują proces perspiracji skóry, a ich często podkreślaną zaletą jest praktycznie nieograniczona trwałość, obojętny odczyn i niemalże całkowity brak reaktywności chemiznej. Wśród podłoży wykazujących strukturę węglowodorową, powszechnie zapisywana jest m. in. wazelina żółta (Vaselinum flavum) oraz oczyszczona wazelina biała (Vaselinum album). Omawiając zagadnienia związane z wazelina należy także wspomnieć o przepisach regulujących wykonanie takiego preparatu w aptece. Jeśli mianowicie, lekarz nie określi na recepcie rodzaju tego węglowodorowego podłoża, wówczas farmaceuta przyjmuje, iż do wykonania leku należy użyć wazeliny białej, chyba, że mamy do czynienia ze specyfikiem o znacznym stopniu jałowości.

Odmienną klasę stanowią tzw. parafiny: ciekła (Paraffinum liquidum) stosowana w celu rozmiękczenia zbyt twardej formy postaci leku, i stała (Paraffinum solidum) używana do utwardzania maści. Warto zaznaczyć, iż parafiny nie ulegają zapsuciu, i nie wchłaniają się przez skórę. Zapisywane są przede wszystkim, aby przygotować maści ochronne chroniące powierzchnię ciała przez działaniem czynników drażniących.

W praktyce lekarskiej i farmaceutycznej, często spotykane są także podłoża pochodzenia naturalnego. Przykładem może być m. in. wosk z wełny owczej (Adeps lanae) zawierającym w swoim składzie cholesterol i wyższe alkohole, których głównym zadaniem jest hamowanie złożonego procesu jełczenia i ułatwianie wiązania wody. Oczyszczony wosk z wełny owczej zmieszany z wodą (Lanolinum) stanowi stosunkowe trwałe, łagodne i hydrofilne podłoże przydatne w trakcie sporządzania maści. Substancje czynne zawieszone bądź rozpuszczone w lanolinie łatwo wydostają się z podłoża, i zazwyczaj działają wyłącznie miejscowo. Omawiając składniki pochodzenia zwierzęcego, nie można nie wspomnieć o olbrocie (Cataceum) - odmianie wosku otrzymywanej z przestrzeni jamistych głów waleni, i stosowanej do wyrobów niektórych kremów kosmetycznych i maści typu Cold cream. Wyróżniającą cechą tej twardej, perłowokrystalicznej masy jest brak tendencji do jełczenia oraz zdolność do topienia się w znacznie wyższych temperaturach (ok. 42 - 50 stopni) z porównaniu z klasycznymi podłożami otrzymywanymi na drodze destylacji ropy naftowej.

Uznanym składnikiem podłoży maściowych są także syntetyczne polimery, a głównie glikol polioksyetylenowy i różnego rodzaju silikony. Ich cechą charakterystyczną jest przede wszystkim trwałość, dobra rozpuszczalność w wodzie, odczyn zasadowy, a także lepkość uzależniona od wielkości cząsteczki danego polimeru. Warto pamiętać, iż silikony, ze względu na silne właściwości hydrofobowe, stosowane są wyłącznie do celów specjalnych np. niektórych maści wykazujące działanie ochronne.

Należy pamietać, iż nie wszystkie podłoża maściowe zawierają składniki tłuszczowe. Dobrym przykładem mogą być tutaj żele nieorganiczne (Unguentum Bentoniti), organiczne (Unguentum Glyceroli) i polietylenowe (Unguentum Macrogoli). Stanowią one stały lub półpłynny układ wykazujący charakterystyczne, koloidalne rozproszenie ciała stałego w cieczy, przy czym w przeciwieństwie do klasycznych roztworów koloidalnych, obie fazy (czyli ciekła i stała) są fazami ciągłymi. Warto zaznaczyć, iż żele, w których ośrodkiem rozpraszającym jest woda noszą nazwę hydrożeli powszechnie wykorzystywanych w recepturze maści lub czopków m. in. ze względu na fakt, iż nie wykazują działania drażniącego i stosunkowo szybko uwalniają substancję czynną.

Przykładem nowoczesnego i uniwersalnego podłoża maściowego jest Lekobaza. Zawiera ona w swoim składzie różne typu emulgatorów, co sprawia, iż w zależności do przepisanej substancji leczniczej i ilości użytej wody powstaje specjalne emulsja: typu W/O (ok. do 30 proc. wody) bądź O/W (ok. 70 proc. wody).