W obecnym stanie prawnym możliwe jest, aby osoby z niepełnosprawnościami, ubezwłasnowolnione na mocy wyroku sądowego, przebywały wbrew własnej woli w domach pomocy społecznej, wyłącznie na podstawie decyzji opiekuna prawnego. Osoby te nie mogą zakwestionować na drodze sądowej przymusowego pobytu w domu pomocy społecznej. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich obowiązujące w tym zakresie przepisy wymagają dostosowania do standardów wynikających z Konstytucji oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Dlatego Rzecznik wystąpił do Ministra Zdrowia o przekazanie informacji, czy projekt nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego przewiduje zwiększenie ochrony prawnej tych osób.

Zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia psychicznego, osoba chorująca psychicznie lub osoba z niepełnosprawnością intelektualną, która nie wymaga leczenia szpitalnego, jednak potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, a nie może korzystać z opieki innych osób, może być za jej zgodą lub za zgodą przedstawiciela ustawowego przyjęta do domu pomocy społecznej. Wnioski kierowane do Rzecznika Praw Obywatelskich wskazują jednak, że ta forma opieki nie pozwala na uwzględnienie indywidualnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami ani na zapewnienie im odpowiedniego wsparcia, niezbędnego do pełnego włączenia się w społeczeństwo.

Zdaniem Rzecznika ustawa o ochronie zdrowia psychicznego powinna przewidywać gwarancje sądowej kontroli zasadności umieszczania w domach pomocy społecznej osób chorujących psychicznie, przynoszenia tych osób z jednego domu pomocy do drugiego, cyklicznej kontroli zasadności przedłużania pobytu tych osób w domu pomocy społecznej. Przepisy powinny także zapewniać dostęp osób całkowicie ubezwłasnowolnionych do środków prawnych o charakterze sądowym, które pozwolą na zakwestionowanie celowości przymusowego pobytu w domu pomocy społecznej.

Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył w dniu 3 listopada 2015 r. do Trybunału Konstytucyjnego niektóre przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Niekonstytucyjne - zdaniem Rzecznika - są te przepisy, które - po pierwsze, nie przewidują udziału osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w sprawach o uzyskanie przez jej opiekuna zezwolenia sądu na złożenie wniosku o umieszczenie tej osoby w domu pomocy społecznej, a po drugie - wyłączają tę osobę z kręgu podmiotów uprawnionych do wystąpienia do sądu o zmianę orzeczenia o przyjęciu do domu pomocy społecznej (sprawa o sygn. K 31/15).

Rada Ministrów, w stanowisku zajętym w tej sprawie w lutym 2016 r., w pełni podzieliła pogląd o niekonstytucyjności przepisów regulujących zasady przyjmowania osób całkowicie ubezwłasnowolnionych do domów pomocy społecznej. Negatywną opinię wobec zaskarżonych regulacji przedstawił także Prokurator Generalny. Zdaniem Rzecznika możliwe jest zatem szybsze rozwiązanie tego problemu, bez konieczności oczekiwania na wyrok Trybunału Konstytucyjnego. Taką możliwość daje nowelizacja przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, zainicjowana przez Ministra Zdrowia.

Rzecznik zwraca uwagę także na jeden z niewykonanych dotychczas wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W orzeczeniu z 16 października 2012 r. w sprawie Kędzior przeciwko Polsce (skarga nr 45026/07) dotyczącej zasad umieszczania osób chorujących psychicznie w domach pomocy społecznej, Trybunał uznał, że Polska naruszyła art. 5 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego). Z informacji uzyskanych przez Rzecznika wynika jednak, że skarżący nadal przebywa w domu pomocy społecznej.

Źródło: Biuro RPO