Uczestnicy oraz świadkowie wypadków komunikacyjnych, a także osoby, które straciły w takim wypadku bliskich mają szansę na bezpłatną psychoterapię u specjalistów z Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. To trzecia edycja programu TRAKT.
Program - jak informują przedstawiciele UW w przesłanym PAP komunikacie - skupia specjalistów o największym w Polsce doświadczeniu w leczeniu pourazowego zaburzenia stresowego u ofiar wypadków komunikacyjnych.
Według prowadzonych na świecie badań u około jednej czwartej osób, które uczestniczyły w wypadku drogowym, mogą wystąpić różne trudności emocjonalne. U części z nich mijają one samoistnie. Czasami jednak przez wiele miesięcy, a nawet i lat po wypadku mogą powodować trudności w codziennym życiu. Takimi objawami może być m.in. lęk i unikanie sytuacji takich jak jazda samochodem, przejście przez jezdnię; problemy w relacjach z bliskimi; dyskomfort; nawracające niechciane wspomnienia; sny o wypadku czy obniżenie sprawności w pracy zawodowej.
Objawy te jako następstwo wypadku układają się w tzw. zespół stresu pourazowego PTSD. "W świetle licznych badań na świecie, leczenie PTSD przynosi wielu osobom ulgę i daje szansę na życie wolne od niepotrzebnych ograniczeń. Aby to stało się możliwe, konieczne jest wczesne rozpoznanie zaburzenia stresowego pourazowego" - napisano w komunikacie.
Osoby, które uczestniczyły w wypadku komunikacyjnym i zgłoszą chęć uczestnictwa w badaniach i leczeniu, przejdą badanie lekarskie i psychologiczne. U tych, u których zostanie potwierdzona diagnoza PTSD zostanie zaproponowane trzymiesięczne leczenie psychoterapią.
Dzięki programowi TRAKT, całość kosztów badań diagnostycznych i dwóch specjalistycznych metod psychoterapii pokrywana jest ze środków na badania naukowe. Oznacza to, że pacjent nie płaci za psychoterapię ani diagnozy lekarskie przed i po terapii.
Dzięki programowi już ponad 1000 osób z całej Polski uzyskało możliwość specjalistycznej diagnozy, a jeśli rozpoznano obecność PTSD - całkowicie bezpłatnego, specjalistycznego leczenia zespołu stresu pourazowego. Znakomita większość pacjentów, która ukończyła trzymiesięczną terapię z sukcesem, jest wolna od utrudniających życie objawów PTSD.
TRAKT realizowany jest Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego w ramach szeroko zakrojonego projektu badawczego PTSD: Diagnoza – Terapia – Profilaktyka.
W programie TRAKT pacjentom proponowane jest dziesięć sesji jednego z dwóch rodzajów terapii poznawczo-behawioralnej zorientowanej na traumę: psychoterapii metodą przedłużonej ekspozycji lub psychoterapii poznawczej. Psychoterapie „zorientowane na traumę” zakładają omówienie traumatycznego doświadczenia i pracę nad psychologicznymi konsekwencjami wypadku.
Terapie trwają 12 tygodni i wiążą się z cotygodniowymi sesjami trwającymi 90 minut, prowadzonymi przez wykwalifikowanego psychoterapeutę. Po ich zakończeniu osoby zapraszane są na niezależną diagnozę oceniającą skuteczność leczenia, która pozwoli na ocenę klinicznego stanu psychicznego pacjenta. W razie potrzeby proponowana jest modyfikacja i kontynuacja leczenia.
Ze szczegółami programu można zapoznać się na stronie www.wypadki-drogowe.pl
Komentarze
[ z 3]
To duża szansa dla wielu ofiar wypadków i ich rodzin. Niestety tego rodzaju zdarzeń jest coraz więcej. Często wynikają one z braku umiejętności i niepewności na drodze. Społeczeństwo jest coraz bardziej świadome zagrożenia. Z jednej strony to dobrze, ale z drugiej rodzi strach, który paraliżuje i nie pozwala podejmować racjonalnych decyzji w sytuacjach zagrożenia. Pomoc psychologów pomoże rodzinie, poszkodowanemu i pomoże kierowcom poczuć się pewniej na drodze po tragicznym wydarzeniu.
Pomoc psychologiczna może okazać się ogromną ulga dla poszkodowanego i rodziny. W dzisiejszych czasach na drogach jest bardzo niebezpiecznie. Podczas gdy niektóre z przyczyn wypadków samochodowych mogą wydawać się oczywiste dla doświadczonych kierowców, ważna jest nieustanna edukacja na wszystkich poziomach kierowców, od nastoletniego kierowcy, który właśnie otrzymał jego licencję, do starszego kierowcy z czterdziestoletnim doświadczeniem za kierownicą. Nauka jazdy samochodem trwa wiele godzin instruowania za kierownicą, zwłaszcza jeśli w grę wchodzi stres i strach. Należy zawsze zachowywać ostrożność. Lokalizacja, która nie wygląda niebezpiecznie, może być zgubna dla kierowców. To dlatego, że jeśli kierowcy postrzegają miejsce jako niebezpieczne, zajmują skupiają się bardziej .
Wypadek drogowy należy do kategorii wydarzeń o charakterze traumatycznym i w skrajnych przypadkach może powodować lękowe zaburzenie występujące po zdarzeniu, które było szczególnie psychicznie wyczerpujące. Zaburzenie to, znane w literaturze jako zespół stresu pourazowego (posttraumatic stress disorder — PTSD), obejmuje zaburzenia psychiczne wynikające z przeżycia sytuacji wykraczającej daleko ponad normalne doświadczenia człowieka. Do klasycznych objawów PTSD należy permanentne odtwarzanie traumy, a w konsekwencji koszmarne sny z nią związane, przypominanie sobie i rozpamiętywanie zdarzenia, uporczywe unikanie (przede wszystkim wspomnień i sytuacji kojarzących się z traumatycznym wydarzeniem) oraz zmniejszenie ogólnej reaktywności (unikanie uczuć, myśli związanych z traumą, wypieranie ważnych aspektów traumy, chłód emocjonalny w kontaktach interpersonalnych). Dotkliwymi objawami psychofizycznego pobudzenia są zaburzenia z zasypianiem lub snem, trudności w koncentracji uwagi, drażliwość, wybuchy gniewu i złości. Często powtarzającym się objawem występującym w PTSD jest silne napięcie wywołane każdym wspomnieniem o wydarzeniu czy też przedmiotem, który się z tym wydarzeniem kojarzy, a także przeżywanie nagłego poczucia o intruzywnym charakterze, że wydarzenie ma znów miejsce — jest to tzw. zjawisko wtargnięcia (flash back). Obok klasycznych objawów PTSD pojawić się mogą pewne symptomy występujące też w innych jednostkach nozologicznych: dystymia, zaburzenia lękowe, zaburzenia kompulsywno-obsesyjne, impulsywne zachowania, nadużywanie i uzależnienie od środków zmieniających nastrój (psychoaktywnych), szereg objawów, które można określić jako somatyzację stanu psychicznego — bóle głowy, nudności, wystąpienie lub nasilenie objawów łuszczycowych. Biorąc pod uwagę liczbę wypadków i ofiar, szkody psychiczne uczestników oraz ich rodzin można stwierdzić dużą potrzebę oddziaływań psychologicznych. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, opracowano program edukacyjno-warsztatowy dla osób poszkodowanych w wypadkach komunikacyjnych. Program skierowany jest do wszystkich uczestników wypadku drogowego (ofiar, sprawców, świadków) oraz ich rodzin. Zajęcia mają postać cyklu trzech 4-godzinnych spotkań, odbywających się w jednym miesiącu, w grupach 4–8 osobowych. Taka liczebność grupy przynosi najkorzystniejsze rezultaty, ponieważ pojawiają się mechanizmy grupowe, które mają pożądany wpływ na uczestników. Ponadto możliwe jest także modelowanie pożądanych zachowań społecznych. Zajęcia prowadzone są w konwencji wykładu oraz zajęć praktycznych. Uczestnicy dostaną również materiały edukacyjno-informacyjne. Udzielana w ramach programu pomoc psychologiczna ma charakter interwencyjno-profilaktyczny. Interwencyjny, ponieważ odnosi się do skutków specyficznej sytuacji stresowej, jaką jest wypadek drogowy. Profilaktyczny, ponieważ służy nadrzędnemu celowi, jakim jest poprawa bezpieczeństwa na drodze. Plan całego kursu zakłada, że poszczególne zajęcia koncentrują się kolejno na następujących zagadnieniach: Spotkanie 1 — nawiązanie kontaktu z grupą, przedstawienie celu, planu i charakteru zajęć oraz uzgodnienie zasad uczestnictwa i pracy grupy. Treść zajęć koncentruje się wokół ogólnej natury reakcji stresowej ze szczególnym uwzględnieniem zespołu stresu pourazowego. Ponadto w ramach tego spotkania możliwe jest rozpoznanie osób wymagających opieki terapeutycznej z powodu urazu psychicznego, doznanego na skutek wypadku drogowego. Osobom takim udzielana jest informacja o możliwości uzyskania dalszej pomocy specjalistycznej. Spotkanie 2 — rozpoznawanie własnej, indywidualnej podatności na stres i zespołu reakcji na sytuacje trudne. Dokonanie autodiagnozy w zakresie osobowościowych czynników zwiększających podatność na stres i nasilających jego negatywne konsekwencje. Treść zajęć koncentruje się przede wszystkim na zagadnieniu wpływu stresu na sferę emocjonalną, poznawczą i zachowanie człowieka (w kontekście sytuacji drogowej). n Spotkanie 3 — zajęcia poświęcone zasobom do radzenia sobie ze stresem (szczególnie w ruchu drogowym). Rozpoznawanie i doskonalenie własnych sposobów radzenia sobie ze specyficzną, indywidualną reakcją stresową. Poznanie metod ograniczania własnej podatności na stres oraz zasobów do radzenia sobie ze stresem. Na przebieg każdego spotkania ma wpływ również dynamika grupy i jej potrzeby. W odniesieniu do specyfiki grupy z przygotowanych wcześniej scenariuszy alternatywnych wybierany jest ten, który najlepiej odpowiada na potrzeby danej grupy. Cały cykl zajęć charakteryzuje się jednak pewną określoną strukturą. Początkowym etapem procesu jest samopoznanie, uświadomienie i zrozumienie konsekwencji przeżytej traumy. Zrozumienie swoich fizycznych i psychicznych stanów wpływa kojąco na uczestników zajęć, pomaga im zrozumieć i zaakceptować swój obecny stan, a przede wszystkich chroni przed wtórnym lękiem, werbalizowanym często w postaci pytań typu: „Czy to, co się ze mną dzieje, jest normalne?”, „Czy to jest groźne?”, „Jak długo to potrwa? Czy już zawsze tak będę się czuł(a), zachowywał(a)?”. Kolejnym etapem jest praca nad procesami poznawczymi oraz niepokojem. Opisywane powyżej założenia teoretyczne programu wskazują na moderującą rolę czynników poznawczych w doświadczaniu i radzeniu sobie ze stresem. Praca nad procesami poznawczymi ma na celu głównie przywrócenie adaptacyjnych przekonań o uporządkowaniu, celowości i przewidywalności świata. W tym celu należy rozwijać w sobie tzw. poczucie koherencji, rozumiane jako globalna orientacja życiowa, wyrażająca się poczuciem zrozumiałości świata, poczuciem zaradności i poczuciem sensowności. Ważne dla wypracowania w sobie tej dyspozycji jest uświadomienie własnych myśli (tzw. monologów wewnętrznych) oraz zamiana tzw. pesymistycznego sposobu wyjaśniania wydarzeń na styl optymistyczny. Wreszcie, niebagatelne znaczenie dla poczucia bezpieczeństwa w życiu, a szczególnie w ruchu drogowym, ma ograniczenie szkodliwego wpływu niektórych heurystyk myślowych. Osoby, które stały się uczestnikami wypadku drogowego, bardzo często w swoim rozumowaniu posługują się tzw. heurystyką dostępności. Heurystyka ta, mającą charakter systematycznego błędu w myśleniu, polega na przypisywaniu większego prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeniom, które łatwiej przywołać do świadomości i są bardziej nacechowane emocjonalnie. Wypadek drogowy jest dla uczestników zajęć kategorią niezwykle dostępną psychicznie, a dostępność ta zwiększa się jeszcze poprzez odtwarzanie traumy, natrętne wspomnienia i sny, rozpamiętywanie i toczące się postępowanie sądowe. W tej sytuacji przeceniają oni prawdopodobieństwo wystąpienia takiego zdarzenia w przyszłości. Mając wrażenie, że niemal na pewno są narażeni na wypadek drogowy, przechodzą oni z obowiązującej w ruchu drogowym zasady ograniczonego zaufania do skrajnej zasady nieograniczonej nieufności. To tłumaczy nazbyt defensywne i asekuranckie lub zbyt agresywne i ryzykanckie zachowania takich osób na drodze. Praca nad niepokojem ma dwa zasadnicze cele. Po pierwsze, ma wyjaśniać uczestnikom zjawisko niepokoju, lęku i strachu zarówno w aspekcie fizycznym, jak i psychicznym. Po drugie, ma ich wyposażyć w zasoby i sposoby radzenia sobie z tymi przykrymi doznaniami. W zajęciach wykorzystywane są elementy treningu relaksacyjnego i treningu interpersonalnego (np. asertywności) oraz kinezjologii. Realizowane w ramach programu zajęcia zawierają także, jeśli istnieje taka konieczność, elementy treningu behawioralnego, zwłaszcza tzw. desensytyzacji Wolpego. W takim przypadku dany uczestnik zajęć pracuje nad bodźcem lękowym (np. samochodem określonego koloru) indywidualnie, niezależnie od spotkań grupowych. W pracy z osobami poszkodowanymi w wypadkach drogowych spotykamy się często z przypadkami zachowań ryzykownych, agresywnych i nieracjonalnych. Zdarza się, że zachowania takie były bezpośrednią przyczyną wypadku, natomiast czasem tendencja do tego typu zachowań pojawia się jako konsekwencja traumatycznego wydarzenia. Istotnym celem programu jest poprawa bezpieczeństwa na drogach, poprzez zwiększanie odpowiedzialności uczestników ruchu za swoje postępowanie oraz eliminowanie zachowań niebezpiecznych. Stosowana w czasie zajęć technika ladderingu (Laddering Technique) pozwala na lepsze zrozumienie przyczyn poszczególnych zachowań, a tym samym umożliwia dobór odpowiednich metod korygujących. Technika ladderingu, pozwalająca na odzwierciedlenie struktur poznawczych badanego, opracowana została przez Gutmana. Technika ta bazuje na tzw. means-end theory — teorii hierarchicznych struktur poznawczych i asocjacji poznawczo-emocjonalnych. Teoria means-end zakłada istnienie hierarchicznej organizacji struktur poznawczych. Na poziomie najniższym zlokalizowane są najbardziej dostępne psychicznie atrybuty obiektów. Atrybuty te są następnie powiązane z poziomem zwanym przez autorów poziomem konsekwencji. Te zaś odnoszą się do najwyższego, a także najbardziej ukrytego poziomu wartości osobistych. Wansink podaje przykład wykorzystania ciągu ‘atrybuty — konsekwencje — wartości’ w badaniach marketingowych. Przykładowy łańcuch powiązań, dotyczący kategorii „pojazd”, wygląda następująco: atrybut (moc silnika) — konsekwencje (możliwa prędkość, przyspieszenie) — wartości (samoocena). W świetle teorii means-end poznanie indywidualnej „mapy umysłu” jest kluczem do zrozumienia zachowań człowieka, jego wyborów i decyzji. Procedura ladderingu przypomina wywiad ustrukturyzowany, w którym pytania dotyczą kolejno poszczególnych „pięter” struktury poznawczej — atrybutów, konsekwencji i wartości. W rezultacie otrzymujemy graficzne odzwierciedlenie struktury preferencji w postaci hierarchicznej mapy — HVM (hierarchical value map). Interesujące, że wyjściowo podobne lub wręcz identyczne (na poziomie atrybutów) zachowania okazują się mieć zupełnie inne konotacje z elementami struktur poznawczych. Zastosowanie techniki ladderingu pozwala poznać mapę tych struktur. Poniżej przedstawiono dwie przykładowe „ścieżki powiązań” odzwierciedlone w czasie zajęć za pomocą techniki ladderingu. Jak widać, podobne zachowania wynikają z zupełnie innych pobudek i mają zupełnie inny cel. Zatem oddziaływania korygujące takie niebezpieczne zachowania na drodze powinny być realizowane w oparciu o zupełnie inne założenia teoretyczne oraz stosowane metody psychologiczne. Profilaktyczny cel programu realizowany jest poprzez rozwinięcie samoświadomości dotyczącej doświadczania reakcji stresowej w następstwie wypadku drogowego, edukację i wykształcanie umiejętności radzenia sobie z indywidualnym wzorcem reakcji stresowej oraz zwiększeniu odpowiedzialności za swoje postępowanie. Znamienne, że wśród ofiar wypadków dominują zachowania ryzykowne, natomiast wśród sprawców pasywne i asekuranckie. Już sama charakterystyka i skład grupy decydują o wystąpieniu specyficznych mechanizmów grupowych, które mają niebagatelne znaczenie terapeutyczne. Program skierowany jest do wszystkich uczestników wypadków drogowych, a więc ofiar, sprawców, świadków, a także ich rodzin. W skład grupy biorącej udział w cyklu zajęć wchodzą osoby, które łączy doświadczenie traumatycznej sytuacji wypadku drogowego, ale dzieli charakter uczestnictwa w tym wypadku (dotychczas w zajęciach brali udział sprawcy i ofiary wypadków). Taka sytuacja wyzwala silne emocje, czasem przenoszone na innych uczestników grupy. Jednocześnie możliwość symbolicznej „konfrontacji” z drugą stroną, a przede wszystkim poznanie i uświadomienie sobie podobieństwa cierpienia zarówno ofiar, jak i sprawców wypadku umożliwia zrelatywizowanie zdania o sprawcy wypadku. Rozmowa i wspólna praca uczestników grupy pomaga w zrewidowaniu przekonań, nie tylko i nie zawsze prawdziwych, ale implikujących negatywne emocje, wrogie nastawienie i destrukcyjne zachowania. Jednym z wielu takich przekonań, korygowanych w czasie rozmów między sprawcami a ofiarami wypadków, jest kwestia zachowania się sprawcy bezpośrednio po wydarzeniu (np. nieodwiedzenie ofiary w szpitalu). Czasem narastający żal i pretensja ofiary wynika z przyjęcia a priori negatywnych założeń o postawie sprawcy i powodach takiego zachowania. Tymczasem uświadomienie sobie istnienia tego typu założeń oraz konfrontacja ich z rzeczywistymi postawami, emocjami i motywami uczestników grupy pozwala na stopniowe relatywizowanie swojego sądu, poprawę funkcjonowania interpersonalnego i w konsekwencji poprawę nie tylko jakości życia, ale i sprawności funkcjonowania w ruchu drogowym. Obserwacja uczestników grupy pozwala zauważyć występowanie mechanizmów przeniesienia, projekcji czy generalizacji. Należy pamiętać, że zajęcia nie mają charakteru spotkań terapeutycznych i ich celem nie jest analiza i praca nad mechanizmami obronnymi poszkodowanych osób, jednak ujawniające się mechanizmy pomagają w zrozumieniu procesów afektywnych i poznawczych uczestników zajęć. Zajęcia zawierają również elementy treningu interpersonalnego. Wśród uczestników zajęć obserwuje się niższy poziom kompetencji interpersonalnych i społecznych, zarówno wśród sprawców, jak i ofiar wypadków. Warto podkreślić, że liczba uczestników (przeciętnie ok. 6 osób w grupie) jest już wystarczająco liczna, aby pojawiły się mechanizmy grupowe mające korzystny wpływ na uczestników, np. modelowanie pożądanych zachowań społecznych. Uczestnicy zajęć przyznają w rozmowach, że sytuacja wypadku znacząco wpłynęła na ich funkcjonowanie społeczne i interpersonalne. Wpływ ten dotyczy nie tylko wynikających z przeżywanego stresu trudności w kontaktach z rodziną i najbliższym otoczeniem, ale także ingerencji w szeroko rozumiane funkcjonowanie społeczne, z ingerencją w przekonania o naturze ludzkiej włącznie. Poszkodowani informują o, zaskakujących ich samych, zmianach w relacjach z innymi ludźmi, szczególnie wyraźnie o tendencji do reagowania agresywnego. Należy pamiętać, że uczestnicy wypadków drogowych często noszą w sobie niszczące ich samych i zaburzające relacje z otoczeniem pokłady negatywnych uczuć i nastawień. Ponieważ ukryte w nieświadomości negatywne emocje (takie jak złość, nienawiść, nieufność, chęć zemsty) są bardzo destrukcyjną siłą, rzutującą na zachowanie człowieka i jego relacje z innymi, ważnym zadaniem staje się praca nad obniżeniem napięć i destruktywnych emocji. W ramach prowadzonych zajęć podejmowana była praca z niepokojem oraz elementy treningu relaksacyjnego, jednak praktyka pokazała, że tej kwestii należy poświęcić jeszcze więcej czasu i uwagi. Pomoc uczestnikom wypadków drogowych powinna zawierać cały obszerny „moduł” poświęcony nauczeniu ich metod wprowadzania się w stan głębokiego psychicznego i fizycznego odprężenia. Niezwykle użyteczna okazuje się tu metoda treningu autogennego Schultza. Pozwala ona skutecznie usuwać własne napięcia, ale z terapeutycznego punktu widzenia jej największą zaletą jest to, że człowiek sam przejmuje kontrolę nad sobą, uniezależniając się w ten sposób od pomocy innych osób oraz leków. Trening autogenny „bazuje na założeniu o wzajemnym, nierozerwalnym związku pomiędzy napięciami fizycznymi i psychicznymi. Stresy psychiczne pochodzenia emocjonalnego wywołują napięcia całego aparatu mięśniowego. Ponieważ wiemy, w jaki sposób pod wpływem czynników psychicznych powstają napięcia mięśniowe, możemy wykorzystać ten naturalny mechanizm i celowo stwarzać warunki, w których pojawią się reakcje odwrotne — zwalniania napięć mięśniowych”. Efektem dobrze opanowanego treningu są stany psychofizycznego wyciszenia, obniżenia napięcia psychicznego, wygaszenia negatywnych emocji oraz usunięcie dolegliwości o podłożu nerwicowym. Realizowane w ramach programu zajęcia wychodzą naprzeciw palącej potrzebie pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach drogowych. Poszkodowanym nie tylko w dosłownym tego słowa znaczeniu, ale wszystkim poszkodowanym psychiczne, a więc nie tylko ofiarom, ale również sprawcom, świadkom i rodzinom uczestników. Zajęcia mają na celu nie tylko poprawę jakości życia poszkodowanych osób, ale służą nadrzędnemu celowi poprawy bezpieczeństwa na drodze poprzez wpływ profilaktyczny na zachowania się kierowców w ruchu drogowym. Poprzez umożliwienie zrozumienia i zaakceptowania zaistniałej sytuacji, a także zarówno fizycznych, jak i emocjonalnych następstw przeżytego wypadku, spotkania łagodzą destrukcyjny wpływ stresu na sferę poznawczą, tak ważną dla prawidłowego funkcjonowania w ruchu drogowym. Zajęcia mają na celu także poprawę relacji interpersonalnych, nie tylko w bezpośrednim otoczeniu osób poszkodowanych, ale także w szerokim aspekcie funkcjonowania społecznego, w tym z innymi uczestnikami ruchu. Wyniki prowadzonej ankiety pokazują dużą potrzebę tego typu oddziaływań. Wśród korzyści uczestnictwa w tego typu zajęciach badani wymieniali najczęściej: n przeciwdziałanie i łagodzenie następstw stresu po wypadku, n korektę sposobu wyjaśniania i postrzegania wydarzeń, n spotkanie innych osób o podobnych doświadczeniach, n doświadczenie wsparcia grupy, n nabycie umiejętności zapobiegania i radzenia sobie ze stresem w codziennym życiu, n korektę sądów / zmianę postrzegania siebie i innych uczestników w ruchu drogowym, n poznanie natury stresu i jego konsekwencji dla wielu sfer funkcjonowania. Program jest odpowiedzią na potrzeby praktyki, tak więc prowadzone zajęcia nie miały na celu zbierania i analizowania danych dla prac badawczych. Z tego więc, jak również z małej jak dotąd liczby uczestników, wynika ograniczona możliwość statystycznej analizy zebranych danych. Zaprezentowane w powyższej części wnioski z realizacji programu mają charakter głównie postulatywny i stanowią przyczynek do dyskusji oraz cenne informacje powalające na usprawnienie scenariusza zajęć. W celu szerszego i dokładniejszego zbadania omawianych tu zagadnień autorzy postulują przeprowadzenie regularnych badań, a przede wszystkim sprawdzenie w badaniach po określonym czasie od uczestniczenia w zajęciach, czy zaistniałe zmiany mają charakter trwały. ( praca poglądowa: Aleksandra Mikuczewska-Wośko, Dorota Biłyj, Jarosław Tomczyk)